De vier ruiters van de hedendaagse Apocalyps

Ik hoorde een interview op de radio met twee heren die afgelopen zondagavond in Eindhoven de trein naar Zaandam wilden pakken. Ze waren boos dat er geen treinen reden. Het hele station was enkele uren eerder volledig afgebroken en geplunderd door een rellende menigte, en de twee geïnterviewden hadden daar vrolijk aan deelgenomen. Waarom? De overheid liegt over het gevaar van het virus. De coronamaatregelen hebben als doel om de bevolking stap voor stap te onderdrukken. En dan is het logisch dat mensen in opstand komen, aldus deze forensende hooligans.

Brandbare mix

De rellen van vorige week worden vooral als incidenten besproken. Sociologen buitelen over elkaar heen om te begrijpen waarom sommige mensen tot zulke daden komen. Mensen zijn corona-moe en die frustratie is tot een kookpunt gestegen. Jongeren vervelen zich en grijpen dergelijke onrust aan om rotzooi te kunnen trappen. En dat er stenen naar een ziekenhuis in Enschede worden gesmeten, is een toevalligheid: het lag nu eenmaal langs de route waar de relschoppers zich langs begaven. 

Te weinig media belichten deze gebeurtenissen in de context van een langzaam groeiende veenbrand van misinformatie. En dat is niet verrassend, want de specifieke mix van ingrediënten die tot de huidige problematiek leidt is volledig nieuw. Daardoor worden de symptomen ervan onvoldoende herkend, en het gevaar ervan onderschat. 

De belangrijkste factoren die we als maatschappij scherp in de gaten moeten blijven houden, zijn misinformatie, social media, ons brein, en de specifieke manier waarop ze interacteren. De vier ruiters van de hedendaagse Apocalyps.

Misinformatie: het witte paard

Misinformatie kan variëren van feitelijke onnauwkeurigheden tot krankzinnige complottheorieën. Het is natuurlijk geen nieuw fenomeen; er is immers duizenden jaren lang geluld in tavernes, op verre zeereizen en in heilige schrijfsels. Maar de paradox van de huidige tijd is dat we aan de ene kant zo ontzettend veel meer weten en deze informatie ook nog eens heel toegankelijk is, maar dat de macht van misinformatie ons terugplaatst naar donkere perioden in de geschiedenis.

Social media: het rode paard

En daar speelt social media de hoofdrol in. Voordat Facebook en Twitter een fenomeen waren, kon je het bredere publiek vrijwel alleen bereiken als je door een soort peer review was gegaan. Je had een plek in een tv-programma of een krant nodig om meer mensen te bereiken dan je zuipmaten uit de stamkroeg. Als je in die tijd vond dat de minister-president een sadistische pedofiel was die publiekelijk onthoofd zou moeten worden, was de kans klein dat je in een talkshow terecht kwam om dat toe te lichten. Je moest eerst een geletterd journalist van een gerepecteerd medium overtuigen voordat je een podium kreeg. Fast forward naar 2021, en iedereen kan z’n al dan niet goed onderbouwde gedachtengoed over de wereld schuimbekken. En als je al wat bekendheid geniet door bijvoorbeeld je acteerkunsten in een soap, heb je zonder enig filter een miljoenenpodium om al je gedachtenkronkels te tentoonspreiden.

Het brein: het zwarte paard

Maar wanneer iemand klinkklare onzin de sociale mediakanalen in snuit, prikt de overgrote meerderheid daar toch in één keer doorheen? Pas wanneer iemand iets zinnigs zegt, heeft het toch overtuigingskracht? Helaas gooit ons eigen brein roet in het eten. De mate waarop we ons eigen denken overschatten zou hilarisch zijn, als het niet zulke gevaren met zich mee zou brengen. Onze hersenen zijn geëvolueerd om te veel waarde te hechten aan verklaringen die simpelweg goed voelen. Dat zit letterlijk in ons hoofd geprogrammeerd. We klampen ons met een nagenoeg automatisme vast aan vertelsels die ons bevestigen in wat we al geloofden. We slikken vrijwel blind wat gezegd wordt, als het komt van iemand waar we idolaat van zijn. En wanneer we eenmaal de put van misdenken in zijn gegleden, zorgen slimme cognitieve verdedigingsmechanismen ervoor dat we niet meer oprecht openstaan voor een andere kijk. We zijn zeker van onze zaak, en ontwikkelen een gevoel van verlichting in een wereld van mensen die nog slapen.

De mix: het bleke paard

Deze explosieve mix van fenomenen zorgt voor een zorgwekkende radicalisering van het maatschappelijke denken. Complottheorieën, gewelddadig gedachtengoed en anti-democratische sentimenten verspreiden zich met ongekende snelheid door de maatschappij, en niet alleen in Nederland. Terwijl een groot deel van de radicaliserende groep claimt zich in te zetten voor vrijheid (getuige de regelmatig aangehaalde vergelijkingen met het verzet tegen de bezetter), ondermijnt ze met haar aanvallen op de pers, de wetenschap en de democratie de belangrijkste fundamenten van een vrije wereld. 

De verlossing?

Ik schets een zorgwekkend perspectief, maar laat het je bewust maken van de urgentie om niet zwijgend toe te kijken. We zijn met meer, en we hebben elkaar hard nodig om het tij te keren. Feiten hebben bescherming nodig. Onze bescherming. Verdiep je in bekende valkuilen van het denken zodat je ze leert herkennen, en verken de krachtige strategieën van street epistemology om zowel je eigen denken als dat van een ander kritisch te onderzoeken.

Hoe ga je om met familieleden of vrienden die in een cycloon van misdenken vastzitten? 

Verreweg de meeste mensen die vastzitten in een stroom van misinformatie, zijn oprecht bezorgd en zelfs angstig over de wereld. Onder de vaak starre en arrogante houding zit een groot gevoel van machteloosheid. Realiseer je dat achter deze obsessie en arrogantie een hoop angst kan schuilgaan.

Accepteer dat je iemand vrijwel zeker niet uit zijn of haar overtuigingen kunt redeneren. Een complottheorie kun je vergelijken met een mentaal virus dat in iemands hoofd is geprogrammeerd. Besmette gebieden krijg je niet gemakkelijk terug, maar je kunt wel helpen om stapsgewijs een anti-virusprogramma te installeren. Stel vragen. Laat ze zelf tot de conclusie komen dat er een onjuistheid in hun denken zit.

“Geloof hen die de waarheid zoeken, twijfel aan hen die ze gevonden hebben.”

– André Gide