Het wilde privéleven van onze tuinvogels

Jaarlijks vindt in januari de Nationale Tuinvogeltelling plaats. Overal in Nederland tellen mensen welke en hoeveel vogels er in hun tuin aanwezig zijn. Op deze manier worden mensen zich meer bewust van de biodiversiteit in hun directe omgeving. Ook geven de resultaten van de tellingen inzicht in de populatie-ontwikkeling van veelvoorkomende vogelsoorten. Voor onderzoekers is dit waardevolle informatie, aangezien tuinen door de toenemende verstedelijking een steeds belangrijker leefgebied worden. Voor onderzoekers blijkt het gedrag van onze tuinvogels echter ook zeer interessant.

Wild liefdesleven

Al meer dan 30 jaar bestuderen gedrags- en evolutiebiologen het leven van tuinvogels. Dit onderzoek heeft geleid tot veel fascinerende inzichten die je heel anders laten kijken naar de vogels die dag-in-dag-uit aan de vetbol hangen. Wat veel mensen niet weten is dat veel soorten tuinvogels er een bijzonder wild liefdesleven op nahouden, waarbij polygamie, scheiden en vreemdgaan aan de orde van de dag zijn. Naast rustig door de heg scharrelen blijkt de wat saai gekleurde en onschuldig ogende heggenmus bijvoorbeeld wel heel bijzonder seksueel gedrag te vertonen. En ook pimpelmezen blijken niet zo onschuldig als je in eerste instantie zou denken. Laten we eens inzoomen op een paar interessante inzichten uit onderzoek naar het liefdesleven van soorten uit de Top 20 van meest getelde vogels in de Nationale Tuinvogeltelling

#18 staartmees – scheidingsexpert

Op positie 18 in de tuinvogel-ranking is de staartmees te vinden, een klein bol vogeltje met een zeer lange staart. Staartmezen hebben een heel bijzonder broedsysteem. In de winter leven staartmezen in groepen, maar aan het eind van de winter vallen deze groepen uiteen en worden paren gevormd om te broeden. Lang houden deze ‘huwelijken’ meestal echter geen stand, want wanneer een broedpoging mislukt verbreken de partners prompt hun relatie en sluiten ze zich aan bij een broedend familielid. Bij hun nieuwe groep helpen ze het opvoeden van jongen die niet van hen zijn. Door een familielid te helpen kunnen staartmezen zonder eigen nakomelingen hun genen alsnog doorgeven, waar ze dus zelfs hun eigen relatie voor opgeven.

#12 heggenmus – eigen zaad laatst

Van alle tuinvogels heeft de heggenmus het opvallendste seksuele gedrag. Heggenmussen houden er vaak seksuele relaties met meerdere individuen op na. Vanuit het perspectief van een heggenmusmannetje is promiscuïteit van zijn partner een groot risico. Evolutionair gezien is het namelijk niet voordelig om energie te steken in het opvoeden van jongen van een ander. Om deze reden hebben mannetjesvogels veel verschillende strategieën ontwikkeld om hun kans op vaderschap te vergroten. Zo blijft bij veel soorten het mannetje dicht in de buurt van hun vrouwtje gedurende haar vruchtbare periode. Op deze manier probeert hij om paringen met andere mannetjes te voorkomen. Dit gedrag, ‘mate-guarding’, komt overigens ook bij mensen voor en is veelvuldig te observeren in cafés of op festivals.

Een andere strategie om de kans op ouderschap te vergroten is door te paren vlak voordat het ei bevrucht wordt; het laatste mannetje dat met het vrouwtje paart heeft de grootste kans op vaderschap. De heggenmus gaat hierbij nog een stap verder: voordat het mannetje met het vrouwtje paart pikt deze met de snavel in haar cloaca – de cloaca is een orgaan van vogels dat wordt gebruikt voor zowel ontlasting als seks. Dit doet het mannetje om het sperma van andere mannetjes te verwijderen voor hij zelf paart en op deze manier meer succes te hebben bij de bevruchting. Interessant feitje: er zijn wetenschappers die suggereren dat de vorm van de menselijke penis ook met ditzelfde doel is geëvolueerd.

#3 pimpelmees – nice guys finish last

Pimpelmezen hebben blauwe veren op hun kop die UV-licht reflecteren. Mensen zien deze veren als blauw, maar voor vogels is de kleur van deze veren heel opvallend. Dit komt doordat vogels in staat zijn kleuren in het UV-spectrum waar te nemen. Onderzoekers hebben laten zien dat mannetjes met meer UV-kleur bijzonder aantrekkelijk zijn voor vrouwtjes. Vrouwtjes zorgen beter voor jongen als ze een aantrekkelijke partner hebben, maar gaan ook vaker vreemd met deze mannen. Minder aantrekkelijke mannetjespimpelmezen hebben daarentegen pech; hun partners werken niet alleen minder hard, maar rijden ook nog eens vaker een schuine schaats. Minder aantrekkelijke mannen voeden hierdoor ongewild de jongen van een andere man op en moeten harder werken bij de opvoeding. Hoe onderzoekers de mannen minder aantrekkelijk gemaakt hebben is trouwens heel vernuftig: door de UV-reflectie van de veren te blokkeren met zonnebrandcrème.

#1 huismus – de liefde van de mus gaat door de maag

De meest getelde tuinvogel is de huismus en deze blijkt – misschien niet geheel verrassend – ook een notoire vreemdganger. Een van de meest opvallende studies naar overspel bij huismussen gaat over het effect van de beschikbaarheid van voedsel. Toen onderzoekers huismussenparen extra voedsel gaven bleken er bij deze paren vijf keer zo weinig buitenechtelijke jongen geboren te worden dan bij paren zonder extra voedsel. De verklaring die de onderzoekers geven is vrij simpel: met een volle maag hoeft het vrouwtje minder op pad en blijft hierdoor trouwer aan de man. De liefde van de mus gaat dus door de maag.

Zelf tuinvogels onderzoeken

Gewoon in je eigen tuin blijken zich dus allerlei bijzondere familiedrama’s onder vogels af te spelen. En er blijft ook voor de amateur-tuinbioloog ook nog genoeg te ontdekken. Zo zijn wetenschappers het er niet over eens welke sekse de buitenechtelijke paringen initieert. Zijn het vooral de mannetjes die meer jongen kunnen krijgen door met veel verschillende vrouwtjes te paren? Of zijn het vooral de vrouwtjes die zich willen beschermen tegen onvruchtbaarheid van hun partner en goede genen willen voor hun nakomelingen? En wanneer vinden deze paringen precies plaats? Gaan mannetjes vooral op jacht wanneer hun vrouwtje zit te broeden? En proberen vrouwtjes andere mannetjes te ontmoeten wanneer hun partner ze niet zo goed in de gaten kan houden, bijvoorbeeld in de schemer of in dichte vegetatie?  Door goed naar het gedrag van de vogels in je tuin te kijken los je zelf misschien wel een stukje van deze interessante puzzel op.