Radicaal vrij of gevangen in data

Ben jij vrij? Kun jij keuzes maken? Een gekke vraag misschien, want je hebt er tenslotte voor gekozen om dit stukje te lezen. Toch is het een vraag die misschien minder makkelijk te beantwoorden is dan je denkt.

In de wereld van AI bestaat er zoiets als een artificieel neuraal netwerk. Zo’n netwerk is geïnspireerd op een hele simpele variant van een brein (lees hier meer). Het bestaat uit nodes (of neuronen) met verbindingen. Er zijn een heleboel verschillende varianten van zulke netwerken die allemaal verschillende functies hebben. Ze worden vaak gebruikt om dingen te categoriseren (zoals het verschil tussen honden en katten). In de hersenen van de mens hebben we een vergelijkbare functie, namelijk objectherkenning. Je moet snappen wat het verschil is tussen een slang en een komkommer. Dat is wel zo handig als je wilt overleven.

In AI traint men zulke neurale netwerken door uit data bepaalde dingen te leren. Hoe dat werkt is vergelijkbaar met hoe wij dat doen. Een neuraal netwerk neemt gigantische hoeveelheden voorbeelden om te leren hoe iets eruit ziet. Het herkennen van katten is bijvoorbeeld iets dat de computer kan leren door heel veel foto’s met en zonder katten te bekijken, en te leren op welke foto’s een kat staat. Dankzij die voorbeelden hoeven we niet aan een computer uit te leggen wat de essentie is van een kat.

Stel dat we onszelf ook zo zien. In essentie is ons brein een serie heel ingewikkelde, met elkaar verbonden, neurale netwerken. In plaats van een plastic omhulsel hebben wij vlees en bloed en in plaats van input hebben wij zintuigen. Als we dit aannemen dan volgt daar het volgende uit: de data die we onszelf voeden is cruciaal. Niet alleen bepaalt het hoe gelukkig we zijn, wat we weten, en waar we heen gaan, maar het lijkt ons volledig te bepalen. Zonder data zouden we niet weten hoe we ons moeten gedragen, waar we heen moeten of wat we aan moeten doen. We zouden weinig kunnen. Dat klinkt misschien gek, maar bedenk dat je voorbeelden nodig hebt om te weten hoe je moet handelen. Als baby weet je nog niet hoe je moet lopen of deuren open moet doen. Daar heb je voorbeelden voor nodig.

Als we werkelijk willen erkennen dat de wereld zo’n dramatische impact op ons heeft als ik hier voorstel, hoe gaan we daar mee om? Zijn we dan nog wel vrij? Hoe kunnen we onszelf desondanks deze data gelukkiger maken? Hebben we nog wel controle over onszelf?

In de filosofie is aardig wat te vinden over keuzevrijheid, en er zijn twee specifieke denkers die ik kort wil belichten. Allereerst Seneca, een oude Romein en stoicijnce filosoof, die sprak over zaken die we niet in de hand hebben. Ons leven is kort en er zullen dingen gebeuren waar we het niet mee eens zijn. Het lot zal ons soms dingen afnemen. Denk bijvoorbeeld aan de plotselinge dood van een geliefde. Daar hebben we lang niet altijd iets over te zeggen. Seneca zegt hierover dat we zulke dingen dienen te accepteren en dat we er niet teveel zorgen over hoeven te maken. De gedachte daarachter is als volgt: als we als een hond trekken aan de riem van het leven dan zullen we er ook vaker door stikken.

De andere filosoof is Sartre, een existentialist, en één van de dingen waar hij over sprak was radicale vrijheid. Existentialisten beargumenteren dat we niet ter aarde zijn gekomen met een doel maar dat we slechts bestaan, de betekenis van het leven vindt men mogelijk later pas. Sartre zei dat we verdoemd zijn met onze vrijheid. In vogelvlucht zegt hij dat deze vrijheid ellendig en beangstigend is maar nodig om ons zijn, onze betekenis, en onze authentieke zelf te vinden.

Hoe sluit dat echter aan bij de eerder genoemde ideeën over neurale netwerken? Als onze aanname klopt dan is het maar de vraag of we vrij zijn. Seneca wijst naar de limieten van onze vrijheid. Er zijn dingen die ons gewoon overkomen. Sartre zegt dat we gedwongen vrij moeten zijn anders bestaan wij slechts. In dat geval is de vraag wat ons overkomt en waar we voor kiezen. Als onze aanname klopt, hebben we dan überhaupt de vrijheid om dingen te bepalen? Als alles bepaald wordt door de data die we binnenkrijgen, hebben we dan nog wel wat te zeggen over welke data we kiezen? Elke keuze is namelijk gebaseerd op eerdere data. Dus alles is dan een opeenstapeling van gebeurtenissen waar je geen controle over hebt gehad.

Ik heb geen antwoord op dit conflict. Seneca zegt dat we ons lot dienen te accepteren maar als we dat doen in de context van neurale netwerken dan hebben we eigenlijk geen vrijheid. Alles in het leven overkomt ons dan. Sartre zegt dat we verdoemd zijn om vrijheid te hebben maar waardoor hebben we die radicale vrijheid? Want dat lijkt niet te kunnen in het model van neurale netwerken. Misschien is het gevoel van vrijheid juist datgene wat wij vrijheid noemen, maar het kan ook dat onze aanname over ons bestaan als neuraal netwerk niet klopt. Wat het antwoord ook mag zijn, we moeten blijven geloven dat we vrij zijn, alleen dan zullen we onze vrijheid niet zomaar verwerpen of onze neurale netwerken verkeerd trainen.