Verantwoordelijk

Wanneer is iemand verantwoordelijk voor zijn of haar keuze? Een moeder die intentioneel haar kindje verzuipt is schuldig aan moord. Maar een moordenaar met een grote kloppende tumor op z’n prefrontale cortex is een slachtoffer: hij is ziek en het is de tumor die we de schuld geven. Kinderen zijn niet verantwoordelijk, want die kunnen geen weloverwogen keuze maken. Tegelijkertijd, als je jezelf  in een staat brengt waarin je geen weloverwogen keuze meer kan maken, en je keuzes vervolgens wat minder goed uitpakken, ben je weer wel verantwoordelijk. (Tenzij je minder overwogen keuze seks is, want dan is het weer de verantwoordelijkheid van de ander; dronken consent is geen consent, ook al ben je zelf dronken geworden.)

Bij de moordenaar met de tumor kunnen we eenvoudig de afwijking aanwijzen die het onplezierige gedrag veroorzaakt: het is die grote kloppende tumor daar. En gezien die grote kloppende tumor niet bij de persoon hoort, vinden we het zijn schuld niet. Maar wat als bij jou in je hersens een los contactje, een kronkeltje of een chemische onbalans hetzelfde gedrag veroorzaakt, alleen niet zo lekker zichtbaar uitsteekt en dus wel ‘bij jou als persoon’ hoort? Ben je dan opeens wél verantwoordelijk? Bestaat dat soort verantwoordelijkheid überhaupt wel, het volledig auteur zijn van je eigen acties? Er zijn in mijn lijf constant processen gaande waar ik totaal geen invloed over heb, er kan straks zomaar een gedachte opspringen die ik helemaal niet gepland had om te hebben, maar ik heb ‘m wel, is dat mijn schuld? Waar stopt het stukje oncontroleerbare chemische processen en begint onze verantwoordelijkheid? Zin hebben in chocolade is een impuls, maar zin hebben in moord is mijn schuld, of toch niet? ‘Nee, want het gaat om het handelen naar die impulsen, daar zit de verantwoordelijkheid!’ Maar waarom zou wel of niet handelen naar de impulsen in mijn hersenen anders zijn dan wel of niet die impulsen hebben? Soortgelijke chemische processen bepalen of ik ‘beslis’ of de drang die ik heb tot actie gaat leiden of niet, en welke keuze ik uiteindelijk maak is volledig afhankelijk van de processen in mijn hoofd.

Maar wat is het alternatief, als we mensen niet meer verantwoordelijk kunnen houden? Moeten we alles maar laten gaan? ‘Ja gut hij heeft inderdaad net uw baby doodgeslagen met uw Chinese naakthond, maar dat komt door een kleine hormonale onbalans in z’n amygdala. Kan ‘ie zelf ook niks aan doen, de stakker.’ Ook niet echt ideaal. Wat we wel kunnen doen is het pragmatisch aanpakken. Mensen berechten met oog op risico voor de maatschappij, en niet vanuit gerechtigheid. Iemand met oncontroleerbare moordimpulsen kan niet rondlopen in de maatschappij zolang hij of zij die impulsen heeft. Dus zet je die persoon vast en probeer je de impulsen te verhelpen, en gaat dat niet dan blijft ‘ie vastzitten. Omdat dat praktisch is, niet omdat we hem haten. Kumbaya mensen!