‘Het is vele malen gemakkelijker iemand voor te liegen, dan om iemand ervan te overtuigen dat hij is voorgelogen.’

Met dit citaat in mijn achterhoofd zie ik zonder al te veel verbazing hoeveel mensen in misinformatie zijn getuimeld, en met trots deze verworven overtuigingen verdedigen op social media. Wanneer ik iemand weer een bericht van Viruswaarheid zie delen, krijg ik dat gemengde gevoel van frustratie en medeleven: je trapt in de glibberige verhalen van hedendaagse slangenbezweerders. En je bent zo overtuigd van je gelijk.

Maar hier komt de crux: zij denken van mij hetzelfde. In de ogen van de mensen die ‘wakker’ zijn geworden, ben ik degene die is voorgelogen. Vrijwel elk argument dat ik kan opwerpen om de doorsnee Viruswaarheid-aanhanger een spiegel voor te houden, kan door hen direct worden omgedraaid. Bijvoorbeeld wanneer ik zeg: ‘probeer kritisch te denken, en niet direct iets te geloven wat je op internet leest’. Ik doel hierbij op die mensen die klakkeloos aannemen wat een Robert Jensen te melden heeft. Mijn wakkere medemens draait dit echter met gemak om, en vindt dat ik niet kritisch genoeg kijk naar de NOS en De Volkskrant.

De aftakeling 

Ik heb het pleidooi al eens eerder gehouden: een democratie functioneert alleen wanneer het volk enigszins goed geïnformeerd is. Een systematische ondermijning van waarheidsvinding, en een zorgvuldig gekweekt wantrouwen in de wetenschap en journalistiek is een van de grootste bedreigingen van onze tijd. En het is zo simpel. Wanneer je niet wordt gehinderd door intellectuele integriteit, is het manipuleren van bronnen en data een koud kunstje, en exploiteer je in een handomdraai de angsten van een lekenmassa voor je eigen ideologische gewin. En door er op te hameren dat de overheid, wetenschappers en journalisten niet te vertrouwen zijn, geef je aanhangers het gevoel dat ze onderdeel zijn van een revolutionaire beweging. De Galileo’s van de moderne tijd, met een radicaal inzicht wat vrijwel niemand anders heeft. Ze zijn wakker.

Maar je kunt het de meesten niet kwalijk nemen. Ik kan mijn ergernis soms slecht verbergen, getuige mijn eerdere schrijfsels over dit onderwerp, maar ik meen het wanneer ik zeg dat we sympathie moeten hebben voor volgers van dit soort bewegingen. Omdat dit is hoe het menselijk denken werkt: vol valkuilen, en een grote vatbaarheid voor het maken van onjuiste inferenties. En stromingen die nog al eens de noemer ‘complottheorieën’ krijgen, teren juist op deze cognitieve mechanismen. Ons brein is een gesmeerde machine voor misdenken, wat direct verklaart waarom dit soort ideeën zich zo gemakkelijk verspreiden.

Maar dit is geen reden om lijdzaam toe te kijken hoe deze beweging zich als een olievlek verspreidt. Een klimaat waarin zuivere waarheidsvinding en onafhankelijke journalistiek worden ondermijnd en weggezet als leugenachtig, is een vruchtbare voedingsbodem voor gevaarlijk politiek gedachtegoed – precies het soort gedachtegoed waar een beweging als Viruswaanzin zich tegen zegt te verzetten. Voorman Willem Engel van laatstgenoemde beweging vergeleek mondkapjes al met de davidsster die Joden opgespeld kregen, en waarschuwde voor het hellend vlak: ‘nu mondkapjes, what’s next?’

Het échte hellend vlak is echter de steeds radicaler wordende ideeën die, immuun voor kritiek, steeds meer mensen bereiken. De bedreigers van de democratie zijn vermomd als de verdedigers ervan.

Kritisch zijn versus kritisch denken

Voor iedereen die waarheid een groot goed vindt, ongeacht in welk kamp je je bevindt: kritisch denken omvat veel meer dan enkel kritisch zijn op wat mainstream media te melden heeft. Iemand die kritisch denkt, begint met kritisch naar haar eigen denken en overtuigingen te kijken. Hieronder een stap in de goede richting.

1. Het is vrijwel onmogelijk om in te zien hoe feilbaar ons eigen denken is

Ga maar na, hoeveel dingen geloof je waarvan je weet dat ze onwaar zijn? Waarschijnlijk geen een. En dat terwijl je toch vrij zeker kunt zijn dat je een hoop overtuigingen hebt die niet stroken met de werkelijkheid. Zeker wanneer je een sterk gevoel van overtuiging van je inzichten hebt, terwijl grote groepen van experts het niet met je eens zijn, moeten er alarmbellen gaan rinkelen. Het Dunning-Kruger-effect ligt namelijk op de loer: dat psychologisch fenomeen waarbij mensen die incompetent zijn op een bepaald gebied, een enorm zelfvertrouwen hebben in hun eigen kunnen op precies datzelfde gebied.

2. We willen vooral niet voor de gek gehouden worden

Tenzij je naar een goochelaar zit te kijken houden, houden we er niet van wanneer we voor de gek worden gehouden. Wanneer iemand je vertelt dat je wordt voorgelogen, is het niet zo verwonderlijk dat je een klein beetje wantrouwend wordt. En dat is precies wat kwakzalvers, oplichters en dictators al eeuwenlang als truc gebruiken. Daarmee kweek je wantrouwen in een instantie, en ben je dus meer geneigd om het tegenovergestelde geluid te geloven. Ben dus extra op je hoede wanneer je herhaaldelijk wordt verteld dat je wordt voorlogen en bedrogen.

3. Onderzoek doen versus ‘onderzoek doen’

Op social media kom ik veel mensen tegen die oproepen om zelf onderzoek te doen, om zo te ontdekken dat er van alles schort aan de officiële berichtgeving. Met onderzoek wordt dan bedoeld: zelf op zoek gaan naar informatie op het internet. Dat klinkt onafhankelijk en kritisch, maar er gaapt een enorme valkuil waar ons brein enorm vatbaar voor is: de confirmation bias. We hebben ergens een overtuiging opgedaan, en zijn hierdoor gevoeliger voor informatie die deze overtuiging bevestigt, en vervolgens versterkt. Vraag jezelf af: ben je oprecht op zoek naar wat waar is? Try science!

4. ‘Lees maar eens wat hier staat’

Het is nog niet zo makkelijk om te beoordelen welke bronnen betrouwbaar zijn, en welke niet. Op social media worden de meest gammele bronnen aangevoerd als bewijsvoering. Om rapper Lange Frans te citeren: ‘Als je maar op zoek gaat, zul je het vinden’. Dat lijkt juist: ongeacht hoe bizar een opvatting ook is, ga op zoek naar schrijfsels en filmpjes die beweren dat het waar is, en je zult het vinden.
Voor een betrouwbaar advies over het gekke geluid dat je auto maakt, zul je eerder naar een monteur luisteren dan naar een bakker. Wanneer het echter gaat over onze overtuigingen, is ons brein vaak geneigd om eerder iemand te geloven die het met ons eens is, dan naar de meerderheid van experts die een andere, vaak minder comfortabele, opinie is toegedaan. En wanneer het gaat om zaken die grote impact hebben op ons dagelijks leven, zoals klimaatverandering, terrorisme, of een pandemie, kan ons brein zó in verzet gaan tegen de officiële, vaak ingewikkelde of onduidelijke lezing dat we in extreme verklaringen kunnen gaan geloven wanneer ons dat een prettiger gevoel geeft. Door bijvoorbeeld aan te nemen dat al die experts corrupt zijn, worden betaald om te liegen, of onderdeel zijn van een malafide plan.

5. ‘Maar deze expert is het me eens’

Deze valkuil zie je voorbijkomen wanneer iemand een specifieke expert aanhaalt die het met een standpunt eens is. Het is toch een professor die dit zegt? Het probleem is dat daarmee de veel grotere groep van experts die het er niet mee eens is, wordt genegeerd. Als je in zo’n geval aanneemt dat iets waar moet zijn omdat één wetenschapper het zegt, impliceert dat dat duizenden andere wetenschappers het fout hebben, ondanks het feit dat het ook wetenschappers zijn.
Wetenschap wordt besloten door bewijs, niet door autoriteit. In het geval van die ene professor die als dappere klokkenluider wordt geroemd is het daarom belangrijk om naar het bewijs te kijken: naar alle waarschijnlijkheid heeft hij niet ongelijk omdat zijn collega’s het niet met hem eens zijn, maar omdat het bewijs het niet met hem eens is. Wanneer er een grote mate van consensus is tussen wetenschappers (je komt vrijwel nooit volledige consensus tegen), komt dat door de grote hoeveelheid consistent bewijs wat één kant op wijst.

Een ongelijke strijd

De strijd tussen wetenschap en journalistiek aan de ene kant, en de revolutie van misinformatie op social media aan de andere kant, is geen eerlijke strijd. Omdat zorgvuldigheid, terughoudendheid en voortschrijdend inzicht de motoren van waarheidsvinding zijn, wordt de maatschappelijke discussie in de ogen van velen gewonnen door diegenen die geen intellectuele bescheidenheid kennen. Het belang van een tegengeluid is daarom nauwelijks te onderschatten. Een tegengeluid zonder veroordeling, maar eentje die vraagtekens blijft stellen bij de sterke conclusies die je op social media tegenkomt. We kunnen niet van iedereen verwachten dat ze kritisch kunnen denken. Maar we kunnen dat kritische denken wel collectief een beetje stimuleren, en waar nodig even overnemen.